ماه شعبان ماهي است منسوب به پيامبر اعظم (صلي الله عليه و آله) كه خود مي‌فرمودند: شعبان ماه من است و رمضان ماه امت من؛ و مي‌فرمودند خداي ببخشايد و بيامرزد او را كه با پاس داشتن حق ماه، من مرا ياري كند»[۱]. ماه شعبان يكي از سه ماه پر فضيلتي است كه هر انسان مؤمني مي‌تواند از آن براي نزديك شدن به خداوند و پيامبر او ياري جويد و خود را در چشمه سار اين ماه، پاك نمايد و به سوي كمال رود و اين سخن مولاي متقيان امام علي (عليه السلام) را درباره اين ماه پر فضيلت به كار بندد كه فرمودند: «از آن روز كه پيام پيامبر (صلي الله عليه و آله) را درباره شعبان شنيده‌ام هرگز روزه آن ماه را از دست نداده‌ام و اگر خدا بخواهد هرگز نيز آن را از دست نخواهم داد»[۲].
از پيامبر گرامي اسلام نيز نقل است كه آن حضرت اين ماه را روزه مي‌داشت و به ماه رمضان وصل مي‌كرد و مي‌فرمود: «شعبان ماه من است هر كه يك روز از اين ماه را روزه بدارد بهشت بر او واجب مي‌شود»[۳] و از حضرت امام صادق (عليه السلام) نيز نقل است كه چون ماه شعبان فرا مي‌رسيد حضرت امام سجاد اصحاب خود را جمع مي‌كرد و مي‌فرمود: «اي گروه اصحاب من مي‌دانيد اين چه ماهي است، اين ماه شعبان است و حضرت رسول (صلي الله عليه و آله) مي‌فرمود: شعبان ماه من است پس روزه بداريد اين ماه را براي محبت پيغمبر خود و تقرب به سوي پروردگار خود كه از پدرم حسين (عليه السلام) شنيدم كه فرمود: از پدرم اميرالمؤمنين شنيدم كه هر كه ماه شعبان را براي محبت پيغمبر خود تقرب به سوي خدا دوست بدارد خدا او را نزديك گرداند به كرامت خود در روز قيامت و بهشت را بر او واجب نمايد»[۴].
فضيلت شب اول ماه شعبان
شب و روز اول ماه شعبان از جمله روزهاي پر فضيلت اين ماه است و روزه اين روز داراي فضيلت و ثواب بي شماري است. از حضرت صادق (عليه السلام) روايتي است كه هر كه روزه بگيرد روز اول ماه شعبان را بهشت بر او واجب مي‌شود»[۵].
از حضرت رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) نيز نقل است كه هر كه سه روز اول اين ماه را روزه بگيرد و در شبهاي آن دو ركعت نماز بخواند بهشت بر او واجب مي‌شود نمازي كه در هر ركعت حمد يك مرتبه و توحيد يازده مرتبه خوانده شود»[۶].
ثواب روزه در ماه شعبان
براي روزه اين ماه پر فضيلت اجر و پاداش‌هاي بسيار زيادي ذكر شده است و در روايات و احاديث گوناگون به گرفتن روزه در اين ماه سفارش‌هاي زيادي آمده است. از ابوحمزه ثمالي نقل است كه امام محمد باقر (عليه السلام) فرمودند: «كسي كه شعبان را روزه بگيرد اين روزه براي او پاك كننده از هر لغزش خواهد بود»[۷].
از امام صادق (عليه السلام) نيز نقل است كه: «كسي كه يك روز از ماه شعبان را روزه بگيرد حتما بهشت بر او واجب مي‌شود و كسي كه دو روز از اين ماه روزه بدارد خداوند در هر روز و شب در سراي دنيا به او نگاه نمايد و در بهشت نيز به اين نگاه ادامه مي‌دهد و كسي كه سه روز از اين ماه را روزه بگيرد هر روز خداوند را در عرش بهشتين زيارت خواهد نمود»[۸]. در روايت ديگري از امام صادق (عليه السلام) آمده است كه فرمودند: «روزه شعبان و رمضان به خدا سوگند توبه‌اي از جانب خداوند است»[۹].
از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) نيز نقل شده است كه: «كسي كه يك روز از ماه شعبان را روزه بدارد خداوند براي او هفتاد كار نيك مي‌نويسد كه هر كار نيكي برابر با يكسال عبادت است و كسي كه دو روز از اين ماه را روزه بدارد گناه هلاك كننده از او مي‌ريزد. كسي كه سه روز از اين ماه را روزه بدارد هفتاد درجه از در و ياقوت در بهشتها براي او بالا مي‌رود براي كسي كه چهار روز از اين ماه را روزه بگيرد روزي او گسترده مي‌شود و كسي كه پنج روز از اين ماه را روزه بگيرد نزد بندگان خدا محبوب مي‌شود و سپس رسول خدا ثواب سي روز روزه اين ماه را به ترتيب بيان كردند»[۱۰].
از امام صادق روايت ديگري نقل است كه فرمودند: «روزه شعبان و رمضان دو ماه پي در پي توبه‌اي از جانب خداي عزوجل است، توبه‌اي مقبول و پذيرفته شده».
از ايشان سؤال شده كه آيا شخصي از پدران شما شعبان را روزه گرفته است و ايشان فرموده‌اند: «بهترين پدرانم آن را روزه گرفته است»[۱۱]. همچنين از ابوسعيد مقبري نقل است كه اسامه بن زيد مي‌گويد: كه رسول خدا آنقدر روزه مي‌گرفت كه مي‌گفتند هميشه روزه خواهد گرفت و آنقدر روزه نمي‌گرفت كه مي‌گفتند ديگر روزه نخواهد گرفت مقبري مي‌گويد از اسامه پرسيدم آيا ديدي كه رسول خدا طوري در ماهي روزه بگيرد كه در هيچ ماهي اين طور روزه نگيرد گفت بله شعبان ماهي بين رجب و رمضان است كه مردم از آن غافلند ماهي كه در آن اعمال بندگان به سوي خدا مي‌رود و دوست دارم در حالي عمل من بالا رود كه من روزه باشم»[۱۲].
از پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) سؤال شد كداميك از روزها برترند؟ فرمود: «شعبان. به جهت بزرگداشت رمضان»[۱۳].
مناجات شعبانيه
مناجات معروف شعبانيه كه از حضرت امير (عليه السلام) و ديگر امامان معصوم (عليهم السلام) گزارش شده مناجاتي است بسيار ارجمند و گرانبها كه در آن معارف فراواني نهفته است به ويژه درباره آداب و آيين بندگي كردن، شيوه و شگرد با خدا رو به رو شدن و چگونه زبان به عذر و پوزش گشادن. اين مناجات يكي از مهمترين و ارجمندترين اعمال اين ماه است.
از ديگر مفاهيمي كه در اين مناجات به آن اشاره شده است درباره معني و مفهوم ديدار خدا و قرب خداست و همچنين درباره خودشناسي و اينكه خودشناسي رمينه و زاينده خداشناسي است نكته‌هاي نعزي آمده است.
از فضايل ديگر ماه شعبان
از جمله فضايل ديگر ماه شعبان وجود مولودهاي مبارك اين ماه است. سوم شعبان روز ميلاد حضرت امام حسين (عليه السلام) و چهارم ميلاد حضرت ابوالفضل (عليه السلام) و پنجم شعبان ميلاد پر بركت امام سجاد (عليه السلام).
نيمه شعبان نيز شب و روزي است كه به راستي شأن و شرافت و قدر و منزلت بسيار بالايي دارد و روز ميلاد حضرت امام زمان (عج) است.
نيمه اين ماه پر فضيلت بنا بر روايات گوناگون يكي از شبهاي قدر است كه به احياي آن سفارش بسيار زيادي شده است.
از امام جعفر صادق (عليه السلام) روايت است كه از حضرت امام محمد باقر (عليه السلام) از فضيلت شب نيمه شعبان سؤال شد؛ ايشان فرمودند: «آن شب افضل شب‌هاست بعد از ليله القدر در آن شب عطا مي‌فرمايد خداوند به بندگان فضل خود را و مي‌آمرزد ايشان را به من و كرم خويش پس سعي و كوشش كنيد در تقرب جستن به سوي خداي تعالي در آن شب، پس آن شبي است كه خدا قسم ياد كرده است به ذات مقدس خود كه دست خالي برنگرداند سائلي را كه به درگاه او آمده است»[۱۴].
روزهاي مؤمنان
ماه شعبان ماهي است كه در آن بهشت را بيارايند و روزهاي مؤمنان را منشعب سازند و بيفزايند و از اين جهت آن را شعبان خوانند.
امام صادق (عليه السلام) فرمودند: «هر كه يك روز از شعبان روزه دارد بهشت بر او واجب شود و هر كه دو روز روزه دارد خداي تعالي هر روز و شبي دو بار بر او نگرد در سراي دنيا و دائم در بهشت نظرش بدو بود»[۱۵].
پيامبر گرامي اسلام چون ماه نو از شعبان مي‌ديد در مدينه ندا مي‌فرمود كه اي اهل يثرب! من رسول خدايم به شما، بدانيد كه شعبان ماه من است. خداي رحمت كند آن كه مرا بر ماه من ياري كند.
حضرت علي (عليه السلام) در اين باره فرموده‌اند: «هرگز از من نگذشت روزه شعبان از آن زمان كه فرموده رسول الله (صلي الله عليه و آله) را در مورد شعبان شنيدم»[۱۶].
دعاي روز سوم شعبان
سوم شعبان روز ميلاد امام حسين (عليه السلام) است، در اين روز خواندن اين دعا ثواب بسياري دارد: «اللهم اني اسئلك بحق المولود في هذا اليوم…»[۱۷]
امام صادق (عليه السلام) نيز فرمودند: «هر كه در هر روز از ماه شعبان هفتاد بار بگويد استغفر الله الذي لا اله الا هو الحي القيوم و اتوب اليه» خداي تعالي او را در افق مبين بنويسد و آن شكل زمين هامون و نرم بود در پيش عرش و در جوي‌هاست روان و بركنار آن قدح‌ها به عدد ستارگان و هر روز در شعبان صد بار بر پيغمبر و آلش درود فرستد كه آن فاضل‌ترين عمل‌هاست.
اما بعضي از اعمال مشترك اين ماه عبارتند از:
اول: هر روز گفتن هفتاد مرتبه استغفر الله و أسأله التوبة.
دوم: هر روز گفتن هفتاد مرتبه استغفرالله الذي لا اله الا هو الرحمن الرحيم الحي القيوم و أتوب اليه در بعضي از روايات الحي القيوم پيش از الرحمن الرحيم است و عمل به هر دو خوب و نيكوست و از روايات استفاده مي‌شود كه بهترين دعاها و ذكرها در اين ماه استغفار است و هر كه در هر روز اين ماه هفتاد مرتبه استغفار كند مانند اين است كه در ماههاي ديگر هفتاد هزار مرتبه استغفار نمايد.
سوم: در اين ماه دادن صدقه از ثواب بسياري زيادي برخوردار است گرچه نصف دانه خرمايي باشد تا حق تعالي بدن صدقه دهنده را بر آتش حرام نمايد.
از امام صادق (عليه السلام) نقل شده است كه از وجودب مبارك ايشان در مورد فضيلت روزه رجب سؤال كردند ايشان فرمودند چرا از شعبان غافل هستيد؟ راوي عرض كرد يا بن رسول الله كسي كه يك روز از شعبان را روزه بدارد چه ثوابي دارد؟ فرمود به خدا سوگند پاداش او بهشت است عرض كرد يا بن رسول الله بهترين اعمال در اين ماه چيست؟ فرمود صدقه و استغفار.
هر كه در اين ماه صدقه دهد حق تعالي آن (صدقه) را رشد و نمو دهد همانگونه كه يكي از بچه شترش را رشد دهد تا آن كه در قيامت به اندازه كوه احد شده باشد به صاحبش باز گردد.
چهارم: در تمام اين ماه هزار مرتبه بگويد: لا اله الا الله و لا تعبد الا اياه المخلصين له الدين ولو كره المشركون؛ معبودي جز خدانيست و نپرسيدم جز او را در حالي كه دين را براي او خالص كرديم گرچه مشركان را خوش نيايد. اين ذكر پاداش بسياري دارد و در نامه عمل فرد عبادت هزار ساله مي‌نويسد.
پنجم: در هر پنجشنبه اين ماه دو ركعت نماز به جا آورد در هر ركعت پس از سوره حمد صد مرتبه قل هو الله احد خوانده و بعد از سلام نماز صد مرتبه صلوات بفرستد تا حق تعالي هر حاجتي كه در امر دين و دنيا دارد روا كند و نيز روزه هر پنجشنبه اين ماه فضيلت بسيار دارد روايت شده كه در هر پنجشنبه ماه شعبان آسمانها را زينت مي‌كنند پس ملائكه عرض مي‌كنند خداوندا روزه داران اين روز را بيامرز و دعاي آنان را اجابت فرما. در خبر نبوي آمده است كه: «هر كه روز دوشبنه و پنجشنبه شعبان را روزه بدارد حق تعالي بيست حاجت از حوايج دنيا و بيست حاجت از حوايج آخرت او را بر آورده مي‌كند[۱۸].
ششم: در اين ماه بسيار صلوات بفرستد.
هفتم: هر روز اين دعاي ارجمند را به هنگام ظهر خواندن: «اللهم صل علي محمد و آل محمد شجرة النبوة…..»[۱۹].
هشتم: به جاي آوردن نمازها و دعاهاي ويژه‌اي كه در كتاب اقبال آمده است.
اعمال شب نيمه شعبان
۱ـ احيا و شب زنده داري
۲ـ به جاي آوردن چهار ركعت نماز؛ در هر ركعت يك بار حمد و صد بار توحيد و پس از نماز خواندن دعاي «اللهم اني اليك الفقير….»
۳ـ خواندن صد ركعت نماز در هر ركعت پس از حمد، ده بار سوره توحيد و پس از نماز ده بار آية الكرسي و ده بار سوره حمد و صد بار تسبيح خدا گفتن.
۴ـ به جاي آوردن سجده‌هايي كه با دعاهاي ويژه از پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) روايت شده است[۲۰].
۵ـ خواندن دعاي اللهم حق ليلتنا و مولودها … [۲۱].
۶ـ خواندن دعاي كميل
۷ـ زيارت امام حسين (عليه السلام) با نماز و زيارتنامه ويژه‌اي كه روايت شده است[۲۲].
۸ـ به جاي آوردن نماز شب و خواندن دعاهاي ويژه در فاصله ركعت‌هاي آن.
۹ـ حسابرسي در پايان شب؛ به جاست كه انسان به محاسبه بنشيند و پس از آن به سجده برود و بر محمد و آل محمد صلوات بفرستد»[۲۳].
سه روز آخر شعبان
روزه داشتن سه روز پاياني ماه شعبان براي آنكه همه ماه را روز نداشته فضيلت بسياري دارد. شيخ صدوق از حضرت صادق (عليه السلام) روايت كرده است: «هر كس سه روز پاياني شعبان را روزه بگيرد و آن را به ماه رمضان پيوند بزند خداوند پاداش دو ماه روزه پياپي را به او مي‌دهد»[۲۴].
آخرين جمعه شعبان
از كتاب عيون از عبدالسلام بن صالح هروي نقل شده كه مي‌گويد: در آخرين جمعه شعبان به ديدن امام رضا (عليه السلام) رفتم حضرت فرمودند «اباصلت بيشتر شعبان گذشت و اين آخرين جمعه آن است كوتاهي گذشته خود را جبران كن. بسيار دعا و استغفار كن و خيلي قرآن بخوان. از گناهانت توبه كن تا وقتي ماه رمضان مي‌آيد مخلص براي خدا باشي و هيچ امانتي بر گردنت نباشد مگر اين كه آن را رد كني و هيچ كينه‌اي از مؤمني در دلت نباشد مگر اينكه آن را از بين ببري و از هر گناهي كه انجام مي‌دهي دست برداري[۲۵].
——————————————————————————–
[۱] – مراقبات في اعمال السنه ـ ترجمه سيد محمد راستگو ـ صفحه ۱۲۲؛ ثواب الاعمال، ص ۱۲۷؛ عقاب الاعمال.
[۲] – همان.
[۳] – مفاتيح الجنان: ص ۲۵۶ و ۲۵۷٫
[۴] – مفاتيح الجنان: ص ۲۵۸٫
[۵] – مفاتيح الجنان: ص ۲۷۳٫
[۶] – مفاتيح الجنان: ص ۲۷۲٫
[۷] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۳۱٫
[۸] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۲۷٫
[۹] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۳۲٫
[۱۰] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۲۷٫
[۱۱] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۲۸٫
[۱۲] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۲۸٫
[۱۳] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۳۰٫
[۱۴] – مفاتيح الجنان: ص ۲۷۲٫
[۱۵] – ثواب الاعمال و عقاب الاعمال: ص ۱۲۷ ـ ۱۳۲٫
[۱۶] – همان.
[۱۷] – مفاتيح الجنان: اعمال ماه شعبان.
[۱۸] – اقبال، سيد طاووس: اعمال ماه شعبان.
[۱۹] – سلوك عارفان: فصل ماه شعبان.
[۲۰] – مفاتيح الجنان.
[۲۱] – مفاتيح الجنان.
[۲۲] – مفاتيح الجنان.
[۲۳] – مراقبات في اعمال السنة: ترجمه حاج ميرزا ملكي تبريزي، ص ۱۶۳ ـ ۱۸۹٫
[۲۴] – همان.
[۲۵] – همان.
