«رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن می باشد.(۱) چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می شود، به این ماه مبارک رمضان گفته اند.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «انما سمی الرمضان لانه یرمض الذنوب؛(۲) ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را می سوزاند.»
رمضان نام یکی از ماه های قمری و تنها ماه قمری است که نامش در قرآن آمده است و یکی از چهار ماهی است که خداوند متعال جنگ را در آن حرام کرده است.(مگر جنبه دفاع داشته باشد.)
در این ماه کتاب های آسمانی قرآن کریم، انجیل، تورات، صحف و زبور نازل شده است.(۳)
این ماه در روایات اسلامی ماه خدا و میهمانی امت پیامبر اکرم(ص) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت کرامت و مهربانی پذیرایی می کند؛ پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان، ماه امت من است،(۴) هر کس همه این ماه را روزه بگیرد بر خدا واجب است که همه گناهانش را ببخشد، بقیه عمرش را تضمین کند و او را از تشنگی و عطش دردناک روز قیامت امان دهد.»(۵)
این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار و ماه سلوک روحی آنان است و مؤمنان با مقدمه سازی و فراهم کردن زمینه های معنوی در ماه های رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه شریف و پربرکت آماده می کنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطاری به نیازمندان، شب زنده داری و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزه داری و… روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهی سیراب می کنند.
فضائل ماه رمضان
گرچه ذکر تمام فضائل ماه مبارک رمضان از حوصله این مقال خارج است؛ ولی پرداختن و ذکر برخی از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامی خالی از لطف نیست.
۱٫ برترین ماه سال
ماه مبارک رمضان به جهت نزول قرآن کریم در آن و ویژگی های منحصری که دارد در میان ماه های سال قمری برترین است؛ قرآن کریم می فرماید: «ماه رمضان ماهی است که قرآن برای هدایت انسان ها در آن نازل شده است.»(۶)
پیامبر گرامی(ص) درباره ماه رمضان می فرماید: «ای مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورد، ماهی که نزد خدا از همه ماه ها برتر و روزهایش بر همه روزها و شب هایش بر همه شب ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهی است که شما در آن به میهمانی خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته اید، نفس های شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است…. بهترین ساعاتی است که خداوند به بندگانش نظر رحمت می کند… .»(۷)
۲٫ نزول کتب آسمانی در این ماه
تمام کتب بزرگ آسمانی مانند: قرآن کریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق(ع) می فرماید: «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.»(۸)
۳٫ توفیق روزه
در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزه داری را به بندگانش داده است؛ «پس هر که ماه [رمضان] را درک کرد، باید روزه بگیرد.»(۹)
انسان افزون بر جنبه مادی و جسمی، دارای بُعد معنوی و روحی هم هست و هر کدام در رسیدن به کمال مطلوب خود، برنامه های ویژه را نیاز دارند، یکی از برنامه ها برای تقویت و رشد بُعد معنوی، تقوا و پرهیزگاری است؛ یعنی اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوی رشد و پرورش دهد و به طهارت و کمال مطلوب برسد، باید هوای نفس خود را مهار کند و موانع رشد را یکی پس از دیگری بر دارد و خود را سرگرم لذت ها و شهوات جسمی نکند. یکی از اعمالی که در این راستا مؤثر و مفید است روزه داری است، قرآن کریم می فرماید: «… ای افرادی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه که بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.»(۱۰)
برخی از فواید و فضائل روزه:
الف. تقویت تقوا، پرهیزگاری و
اخلاص؛(۱۱) امام صادق(ع) می فرماید: خداوند متعال فرموده: «روزه از من است و پاداش آن را من می دهم.»(۱۲)
حضرت فاطمه(س) می فرماید: «خداوند روزه را برای استواری اخلاص، واجب فرمود.»(۱۳)
ب. مانع عذاب های دنیوی و اخروی:
امام علی(ع) می فرماید: «روزه روده را باریک می کند گوشت را می ریزد و از گرمای سوزان دوزخ دور می گرداند.»(۱۴)
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «روزه سپری در برابر آتش است.»(۱۵)
ج. آرامش روان و جسم:
روزه داری روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتی روح و تندرستی جسم می شود.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «روزه بگیرید تا سالم بمانید.»
باز می فرماید: «معده خانه تمام دردها و امساک [روزه [بالاترین داروهاست.»(۱۶)
حضرت امام باقر(ع) می فرماید: «روزه و حج آرام بخش دلهاست.»(۱۷)
حضرت علی(ع) می فرماید: «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکات و حدیث در روزه داری روزه های واجب [رمضان[ برای آرام کردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنی جان هایشان و خضوع دلهایشان حفظ می کنند.»(۱۸)
امروزه در علم پزشکی و از نظر بهداشت و تندرستی نیز در جای خود ثابت شده که روزه داری تأثیرهای فراوانی بر آرامش روح و روان و سلامتی جسم و بدن دارد، دفع چربی های مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و… نمونه آن است.(۱۹)
د. مانع نفوذ شیطان:
امام علی(ع) به پیامبر اکرم(ص) عرض کرد: یا رسول الله! چه چیزی شیطان را از ما دور می کند؟ پیامبرگرامی(ص) فرمود: روزه چهره او را سیاه می کند و صدقه پشت او را می شکند.»(۲۰)
بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطان های جنی و انسی شده و وسوسه های آنان را خنثی می کند.
ه . مساوات بین غنی و فقیر:
انسان روزه دار در هنگام گرسنگی و تشنگی، فقرا و بینوایان را یاد می کند و در نتیجه به کمک آن ها می شتابد. حضرت امام حسن عسگری(ع) درباره علت وجوب روزه می فرماید: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.»(۲۱)
و. احیاء فضائل اخلاقی
حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه می فرماید: «تا مردم رنج گرسنگی و تشنگی را بچشند و به نیازمندی خود در آخرت پی ببرند و روزه دار بر اثر گرسنگی و تشنگی خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،… روزه موجب خودداری از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحت گر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تکالیفشان رام و ورزیده کند و راهنمای آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختی، تشنگی و گرسنگی که نیازمندان و مستمندان در دنیا می چشند پی ببرند و در نتیجه، حقوقی که خداوند در دارایی هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند… .»(۲۲)
و… .
۴٫ وجود شب قدر در این ماه
شب قدر از شب هایی که برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود می آیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین می کنند(۲۳) و وجود این شب در این ماه مبارک نعمت و موهبتی الهی بر امت پیامبر گرامی اسلام(ص) است و مقدرات یک سال انسان ها (حیات، مرگ، رزق و…) براساس لیاقت ها و زمینه هایی که خود آنها به وجود آورده اند تعیین می شود و انسان در چنین شبی با تفکر و تدبر می تواند به خود آید و اعمال یک سال خود را ارزیابی کند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را برای خود رقم زند.(۲۴)
حضرت امام صادق(ع) می فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.»(۲۵)
۵٫ بهار قرآن
نظر به این که قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیاری دارد، در روایات اسلامی، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است؛ چنان که حضرت امام باقر(ع) می فرماید: «هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»(۲۶)
یک نکته!
بدیهی است فضائل و ثواب هایی که برای ماه مبارک رمضان و روزه داری ذکر شده و به برخی از آن ها اشاره شد، از آنِ کسانی است که حقیقت آن را درک کنند و به محتوای آن عمل و در گفتار و کردار به کار گیرند و به آن ها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامی برای روزه داری آدابی ذکر شده و کسانی که صرفاً تلاوت قرآن می کنند، ولی به آیات و احکام آن عمل نمی کنند و یا آن که از روزه داری تنها رنج گرسنگی و تشنگی را می کشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین می برند و ماه مبارک رمضان و فضای معنوی آن تأثیری بر اشخاصی بر جای نمی گذارد، مورد نکوهش قرار گرفته اند.
چنان که پیامبر اکرم(ص) به زنی که با زبان روزه کنیز خود را دشنام می داد فرمود: چگونه روزه داری و حال آن که کنیزت را دشنام می دهی؟! روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع کارها و سخنان زشت که روزه را بی اثر می کنند قرار داده است، چه اندکند روزه داران و چه بسیارند کسانی که گرسنگی می کشند.»(۲۷)
حضرت امام سجاد(ع) در دعای حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض می کند: به وسیله روزه این ماه یاریمان ده تا اندام های خود را از معاصی تو نگه داریم و آن ها را به کارهایی گیریم که خشنودی تو را فراهم آورد، تا با گوش هایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به لهو و لعب نشتابیم و تا دستمانمان را به سوی حرام نگشاییم و با پاهایمان به سوی آن چه منع شده ره نسپاریم و تا شکمهایمان جز آن چه را تو حلال کرده ای در خود جای ندهد و زبان هایمان جز به آن چه تو خبر داده ای و بیان فرموده ای گویا نشود… .»(۲۸)
بنابراین، در ماه مبارک باید تمام اعضا و جوارح را از حرام دور نگه داشت و با اخلاص، توکل و توسل از اهل بیت(ع) و عمل به دستورها و احکام قرآن کریم و دوری از گناهان، انجام توبه نصوح و واقعی، عبادت، شب زنده داری، درک فضیلت شب قدر و… فضیلت ماه مبارک رمضان را درک کرد و از آن در راستای رسیدن به کمال حرکت کرد و باید در این ماه به گونه ای خودسازی کرد که با اتمام ماه مبارک تأثیر و فواید آن در روح و جان افراد باقی باشد و اثر آن تا ماه رمضان سال بعد ماندگار باشد.
قبول عمل و پذیرش صالح
رسول خدا (ص) در خطبه شعبانیه می فرماید: «انفاسکم فیه تسبیح » نفس های شما در این ماه خود تسبیح است، هر نفسی که می کشید مثل آن است که گفته باشید «سبوح قدوس » . «و نومکم فیه عبادة » خوابتان در این ماه عبادت است . «و اعمالکم فیه مقبولة » کارهای جزیی را که انجام می دهید خدا قبول می کند . قبولی عمل مقدمه است برای این که خداوند خود انسان را قبول فرماید . لذا در قرآن کریم دو نمونه تعبیر دارد:
۱ – این که خداوند عمل عده ای را قبول می کند .
۲ – خدا عده ای را قبول می کند، نه این که فقط عمل آنان قبول شود . چون گروهی عمل صالح دارند و گروهی خود صالح هستند . آنان که جزء «الذین آمنوا و عملوا الصالحات » هستند یعنی کارهای خوب دارند ولی هنوز به آن مقام نرسیده اند که ذات و گوهرشان خوب بشود، احیانا ممکن است در معرض خطر باشند، اما دسته دوم، جزء صالحین هستند، مثل ابراهیم خلیل که قرآن در شانش می فرماید: «و انه فی الآخرة لمن الصالحین » صالح یعنی کسی که گوهر ذاتش شایسته شده است . اینها را خدا قبول می کند . یا قرآن راجع به حضرت مریم این تعبیر را دارد «فتقبلها ربها بقبول حسن و انبتها نباتا حسنا» خدای کریم، مریم را قبول کرد . پس کاری کنیم که خدای کریم خود ما را قبول کند .
سایر فضیلت های ماه رمضان
ماه مبارک، ماه محاسبه
برای گروهی آغاز سال، اول فروردین است . یک نوجوان اول فروردین تلاش می کند برای خود لباس نو تهیه کند . درخت ها اول سالشان فروردین است که لباس های نو و تازه در بر می کنند . اول سال کشاورز پاییز است، که درآمد مزرعه را حساب می کند . تاجر و صنعتگر، هر کدام فرصت دیگری را به عنوان اول سال تعیین می کنند . مرحوم سید بن طاوس می گوید: «اهل سیر و سلوک اول سالشان رمضان است » [اقبال الاعمال، ص ۲۵۰] حساب ها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بعد بررسی می کنند که ماه مبارک گذشته چه درجه ای داشته و امسال در چه درجه ای است . ماه مبارک برای سالکان الی الله ماه محاسبه است . از این رو امام سجاد سلام الله علیه فرمود: «ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود، زیرا به همراه خود رحمت آورد . و رفیق بسیار خوبی برای ما بود، ما در همراهی او به نعمت هایی رسیدیم . ما ربح و سودی که در این ماه بردیم، هیچ تاجری در هیچ گوشه دنیا نبرد، و هیچ کس در سراسر عالم به اندازه ما از این ماه استفاده نکرده است . [فرازهایی از دعای ۴۵ صحیفه سجادیه]
بوی دهان روزه دار
از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: خداوند به حضرت موسی وحی فرستاد که چرا با من مناجات نمی کنی؟ عرض کرد: خدایا روزه دارم و در حال روزه، دهان خیلی معطر نیست . خداوند فرمود: ای موسی بوی دهان روزه دار پیش من از مشک خوشبوتر است . (روضة المتقین، ج ۳، ص ۲۲۹)
گرفتن روزه در روز گرم
امام صادق (ع) فرمود: اگر کسی در روز گرمی روزه بگیرد و تشنه شود، خدای سبحان هزار فرشته را موکل می کند تا چهره او را مسح کنند و تا هنگام افطار به او بشارت دهند و هنگام افطار خداوند (عزوجل) می فرماید: «ما اطیب ریحک و روحک یا ملائکتی اشهدوا انی غفرت له » عجب معطری و چه بوی خوشی داری! فرشتگان من شاهد باشید که من او را آمرزیدم .
(روضة المتقین، ج ۳، ص ۲۲۹)
ماه رمضان، ماه دعوت به میهمانی خدا
مردم در ماه رمضان میهمان خدایند «هو شهر دعیتم فیه الی ضیافة الله » میهمان باید کاری کند که صاحب خانه می کند . روزه دار، میهمان خدایی است که «یطعم و لا یطعم » × اطعام می کند ولی خود اطعام نمی شود، پس او هم می تواند «یطعم و لا یطعم » باشد . اگر خدای سبحان می بخشد و نمی گیرد، انسان هم بایستی در این ماه خویی پیدا کند که ببخشد و نگیرد، چون هیچ دستی بهتر از دست بخشنده و هیچ دستی بدتر از دست بگیر نیست . اگر کسی تلاش و کوشش کرد که دیگران در کنار سفره او به بهشت بروند، دست او دست بخشنده است، و اگر کسی تلاش کرد که به برکت دیگران به بهشت برود، او دست گیرنده دارد .
(کافی، ج ۶، ص ۲۹۴)
پایداری در حق
امام باقر (ع) می فرماید: چون لحظه وفات پدرم زین العابدین (ع) در رسید فرمود: تو را توصیه می کنم به آن چه پدرم در آخرین لحظات عمر سفارش کرد پدرم گفت: که پدرش امیرالمؤمنین نیز در آخرین لحظات عمر خویش در ضمن سفارشهایش فرمود: فرزندم بر حق پایدار باش اگرچه تلخ و مرارت بار باشد .
(کافی ج ۲، ص ۹۱)
تقدیر خیر
روزی یونس نقاش بر حضرت هادی (ع) وارد شد با حال لرزان گفت سرور من خیال دارم فرار کنم شما به اهل بیت من نیکی کنید چرا که موسی ابن بقا (از سران ترک بوده) نگین باارزشی به من داد تا بر آن نقش زنم در حال کار، نگین به دو نیم شد، حال او یا مرا هزار تازیانه می زند یا می کشد . حضرت فرمود به منزلت برو که فردا جز خیر نخواهی دید . فردا صبح خندان بازگشت و به حضرت عرض کرد: فرستاده ای آمد و به من گفت نگین را دو قسمت کن چرا که کنیزکان بر سر آن خصومت می کنند . (اثبات الهدی، ج ۶، ص ۲۲۸)
سجده بر شیشه
حسن بن مصعب گوید: در نامه ای از امام علی نقی پرسش نمودم درباره مساله سجده بر شیشه زیرا گمان می کردم که شیشه از زمین است و می توان بر آن سجده کرد، پس از جانب حضرت جواب آمد بر شیشه سجده نکن زیرا اگرچه از زمین است استحاله شده و آن از ریگ و نمک است و بر شوره زار سجده نمی توان کرد . (اثبات الوسیله، ص ۴۳۳)
موجب گمراهی
چون جعفر کذاب برادر امام حسن عسکری، متولد شد یکی از دوستان امام هادی به ایشان عرضه داشت: شما را از مقدم این مولود خشنود نمی بینم . امام فرمود: امر او را سبک شمار که به زودی جمعیت زیادی را گمراه می کند . (اثبات الهدی، ج ۶، ص ۲۲۰)
شیعه پرهیزگار
ابوبصیر گوید خدمت امام صادق (ع) رسیدم از ابوحمزه ثمالی پرسید گفتم حالش خوب بود فرمود: سلامش برسان، و بگو فلان روز خواهی مرد . گفتم او مردی خوش مجلس و از شیعیان شماست فرمود: آنچه نزد ماست برای او بهتر است شیعه ما وقتی که از خدا بترسد و از گناه بپرهیزد در بهشت در درجه ما خواهد بود . من برگشتم و ابوحمزه در همان ساعت و همان روز از دنیا رفت . (کشف الغمة، ج ۲، ص ۱۹۰)
بزرگترین گناه
شخصی در مسجدالحرام از امام صادق (ع) پرسید که چه کسی گناهش از تمام مردم عظیم تر است؟
امام فرمودند: آن کس که عرفه و مزدلفه را درک کند و سعی صفا و مروه نمایدو طواف خانه خدا و نماز پشت مقام را انجام دهد و باز پیش خود فکر کند و گمان برد که خداوند او را نیامرزیده است . این شخص گناهش از همه مردم بزرگتر می باشد .
(وسائل، ج ۸، ص ۶۶)
خدمت به مردم
ابن سیرین گوید: هم نشینی داشتم که پس از مرگش او را در خواب دیدم در حالی که دو ساق او طلا بود از او علتش را پرسیدم گفت به سبب تمیز کردن کوچه و برطرف کردن موانع از گذرگاه مردم . (آیات بینات، علامه شوشتری)
فرزند نیکو
اسماء بنت عمیس همسر ابوبکر در خواب دید سر و ریش ابوبکر به حنا رنگین گشته و جامه های سفید در بر دارد . پس رسول خدا فرمود: تعبیر آن این است که اسماء از او پسری به دنیا می آورد که او را محمد می نامد و خداوند او را بلای جان کافران و منافقان می گرداند . (آیات بینات، علامه شوشتری)
مشت خاک
مرد صالحی را پس از مرگش در خواب دیده به او گفتند: خداوند با تو چه کار کرد؟ گفت: با من حساب نمود و کفه حسناتم سبک شد در این موقع کیسه ای روی آن گذاشتند و سنگین گردید . پرسیدم این کیسه چیست؟ گفتند مشت خاکی است که بر قبر مسلمانی ریخته ای و به همان مقدار حسناتم سنگین شد .
(انوار النعمانیه)
پاره تن رسول خدا
ام فضل همسر عباس به رسول خدا عرضه داشت یا رسول الله در خواب دیدم گویا عضوی از اعضای بدن شما در خانه ام می باشد رسول خدا به او فرمود: خواب خوبی دیدی فاطمه پسری به دنیا می آورد و تو او را شیر می دهی، پس حسین (ع) متولد شد و ام فضل از او کفالت و نگهداری نمود .
(آیات بینات، علامه شوشتری)
ثواب اولاد
داود بن هند گوید: خواب دیدم قیامت برپا شده و میزان را نزدیک من آوردند ثوابهایم را در یک کفه و گناهانم را در کفه دیگر نهادند، پس گناهانم سنگینی کرد، اندوه شدیدی به من دست داد . تا این که پارچه سفیدی آورده در کنار حسناتم نهادند، پس سنگین شد . گفتند: می دانی این چیست؟ گفتم: نه . گفتند: این سقطی است که متعلق به تو بوده است . (مسکن الفواد)
پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ
۱٫ مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص ۲۰۹، دارالکتاب العربی، بیروت.
۲٫ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۵۵، ص ۳۴۱، مؤسسه الوفاء، بیروت.
۳٫ ر.ک: الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۲، ص ۶۲۸، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
۴٫ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج ۲، ص ۶۲۸، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
۵٫ …
۶٫ سوره بقره، آیه ۱۸۵٫
۷٫ ر.ک: وسائل الشیعه، همان، ج ۱۰، ص ۳۱۳٫
۸٫ ر.ک: الکافی، همان، ج ۲ ،ص ۶۲۸٫
۹٫ سوره بقره، آیه ۱۸۵٫
۱۰٫ سوره بقره، آیه ۱۸۳٫
۱۱٫ همان.
۱۲٫ میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج ۷، ص ۳۲۰۷، مؤسسه دارالحدیث، قم.
۱۳٫ همان، ص ۳۲۰۹٫
۱۴٫ همان.
۱۵٫ همان.
۱۶٫ همان.
۱۷٫ همان.
۱۸٫ همان.
۱۹٫ تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج ۱ ،ص ۶۳۱، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
۲۰٫ مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج ۷، ص ۱۵۴، مؤسسه آل البیت، قم.
۲۱٫ میزان الحکمة، همان.
۲۲٫ همان، ص ۳۲۰۹٫
۲۳٫ سوره قدر، آیه ۱ ـ ۵٫
۲۴٫ تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج ۱۸، ص ۱۳۲؛ ج ۱۹، ص ۹۰، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
۲۵٫ وسائل الشیعه، همان، ج ۱۰، ص ۳۵۴٫
۲۶٫ وسائل الشیعه، همان، ج ۶، ص ۲۰۳٫
۲۷٫ الکافی، همان، ج ۴، ص ۸۷٫
۲۸٫ الصحیفة السجادیة، امام سجاد(ع) ص ۱۸۶، دفتر نشر الهادی، قم.
