مقدمه:
کنجکاوی و تحقیق از تمایلات طبیعی هر انسان است و میل به شناخت امور، کشف اسرار، پرده برداری از مجهولات، درک واقعیت های نهانی فطری و غریزی انسان است و از همان کودکی پدیدار می شود. علاوه بر این توسعه پایدار، بدون آموزش و هر دو بدون نهادی شدن تحقیق به فعل در نمی آید.
پژوهش و تحقیق باید در حل معضلات جامعه و سایر عرصه ها نقشی اساسی و تعیین کننده داشته باشد. ارتقای فرهنگ پژوهش و استقرار نظام تحقیق لازمه یک الگوی مطلوب از توسعه می باشد. اگر به شاخص های دقیق توسعه انسانی نگاه کنیم در می یابیم که کشور ما با توسعه یافتگی فاصله زیادی دارد و علت این مسئله را می توان در موانع پژوهشی کشور جستجو کرد.
باید ابتدا فرهنگ در محیط های آموزشی به صورت فرهنگی نهادینه تبدیل شود. برنامه ها و طرح های آموزشی در دانشگاه ها و آموزش و پرورش باید بر اساس یافته های پژوهشی باشد تا به صورت دقیق فراهم گردد تا منبع تولید علم باشد و معلمان در این زمینه نقش هدایت گر داشته تا یادگیری پایدار صورت گیرد.
مفهوم پژوهش و تحقیق
در تعریفی نیز تحقیق بدین صورت آمده است:
ضرورت و اهمیت تحقیق:
از آنجا که جهان با سرعتی وصف ناشدنی به سوی پیشرفت و تکنولوژی گام بر می دارد و در حرکتی چند سویه هم به سوی پیچیدگی می رود و هم به سوی گستردگی علم پیش می رود لزوم وجود پژوهش و پژوهشگر بیش از پیش احساس می شود.
اجرای برنامه های پژوهشی در مدارس می تواند کودکان را به نگاهی دوباره و تفکری دیگر دعوت و روحیه کندوکاو را در آنان نهادینه می کند. اگر آموزش«چگونه پژوهیدن» به درستی برای کودکان تعریف شود. و به آن ها طعم تفکر از راه شنیدن و دیدن دقیق طراف خود را بچشاند می تواند اتفاق بزرگی را در آنان به وجود آورد که حس پژوهشگری در آنان متولد می شود.
پژوهش عامل مهمی در تولید دانش و در حقیقت راهی برای جستجوی آگاهی است.
در دنیای امروز دانایی یکی از محورها و شاخص های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه محسوب شده و یک از فاکتورهای توسعه به شمار می رود.
نقش تحقیق و پژوهش در یادگیری نیز بسیار مۆثر است «برونر» معتقد است:
هدف آموزش انباشتن ذهن دانش آموزان از معلومات نیست بلکه هدف این است که یادگیرنده به تفکر منطقی دست یافته و برای خود تفکری منطقی و روحی جستجو گر بیابد.
موضوعات را مانند یک مورخ بررسی کند و خود به کسب دانش بپردازد. او دانستن را یک فرایند می داند نه یک نتیجه. برونر همواره روشی را که در حقیقت مبتی بر فعالیت دانش آموزان و تحقیق و پژوهش آنان باشد را توصیه می نماید.
هدف از تحقیق و پژوهش
محقق با تحقیق خود می خواهد امور و پدیده ها را به محک فکر و تجربه بزند و آن ها را با زمینه های اندیشه و درک خود بر اساس یک روش علمی مطابقت دهد و از آنجا دریابد که مسئله درست بوده یا نه؟
عوامل مۆثر در نهادینه کردن پژوهش و تحقیق در مدرسه و جامعه
امروزه توسعه و رشد یکی از مهم ترین مباحثی است که توجه کشورهای در حال توسعه را به خود معطوف داشته است. محدودیت منابع انرژی و نیروی کارآمد انسانی رقابت فشرده ای میان این کشورها در زمینه دست یابی به راه هایی که بتواند آنان را هر چه سریع تر به سر منزل مقصود برساند ایجاد نموده است.
برای نیل به هدف مقدس توسعه« فرهنگ پژوهش در مدارس» به نظر می رسد که ابتدا باید در نگرش آموزش و پرورش تغییراتی حاصل گردد. بدیهی است که پایه و اساس هر اندیشه ای در آموزش و پرورش بستگی به حمایت دست اندرکاران تعلیم و تربیت آن کشور را دارد که در ذیل به پاره ای از آنها اشاره می شود:
نقش نظام آموزشی در نهادینه کردن فرهنگ پژوهش و تحقیق در مدارس:
آموزش و پرورش باید از نظامی پویا برخوردار باشد به طوریکه علم و پژوهش در آن نهادینه شده و پژوهش دانش آموزان جایگاه موقعیت واقعی خود را در نظام آموزشی بازیابد. اگر چنین شود حس کنجکاوی و اشتیاق به تحقیق در آنان تقویت می گردد و استعدادهای بالقوه به بالفعل تبدیل می گردد.
محتوای کتب درسی باید به گونه ای باشد که انگیزه به تحقیق و پژوهش را در دانش آموزان برانگیزد فعالیت هایی بعد از هر مبحث درسی تهیه می گردد تا منجر به کنجکاوی دانش آموزان شده و آنها را به سمت تحقیق سوق دهد.
انجام فعالیت های فوق برنامه و تدوین مسابقات علمی، فرهنگی، هنری، ارایه مقالات پژوهشی و تحقیقاتی توسط دانش آموزان نیز گامی در جهت فرهنگ تحقیق و پژوهش در آموزش و پرورش است که به ورود پژوهش و تحقیق در صحنه تعلیم و تربیت کمک می نماید.
یکی از مهم ترین اقدامات در این زمینه «طرح پرسش» است. پرسش مهر که توسط جناب آقای خاتمی رئیس جمهور وقت صورت می پذیرفت و توسط رئیس جمهور محترم فعلی نیز ادامه پیدا کرد. تأثیر مثبتی در اشاعه فرهنگ تحقیق و پژوهش در معلمان و دانش آموزان داشته و دارد.
نقش معلم در نهادینه کردن فرهنگ پژوهش:
معلمان منبع اصلی تولید دانش هستند. معلم در فرهنگ جامعه مترادف با تحقیق و پژوهش و مطالعه است و این فرهنگ باید در بین معلمان عملیاتی شود و جدای از چارچوب بخشنامه ها و مسابقات در سبد کلیه شهروندان قرار گیرد. همچنین اگر دانش آمو زان با مطالعه و تحقیق انس بگیرند و از خواندن آن لذت ببرند جامعه فردا با شهروندانی محقق و آگاه مدیریت خواهد شد.
معلمان نخستین مشعل داران پیشرفت فکری دانش آموزان هستند. معلمان مجرب با درک و فهم برای پر بار کردن هر چه بیشتر درس در تمام زندگی به دنبال اندیشه ها و مطالب تازه هستند. آنان به دانش آموزان می آموزند که چگونه عملی فکر کنند. منطقی بیاندیشند. چگونه مشاهده کنند و مشاهدات خود را تنظیم نمایند. چگونه حدس بزنند و. . . .
معلمان باید بتوانند فعالیت های علمی دانش آموزان را برنامه ریزی و هدایت کرده و روحیه تعاون و هم فکری را در آن ها تقویت کنند. برای نیل به این مقصود معلمین خود باید پژوهشگر باشند و با آن ها مشارکت و همکاری داشته باشند.
در این راستا لازم به ذکر است که ابتدا باید ریشه ها و عوامل ایجاد بی علاقه گی را به تحقیق در بین معلمان جستجو کرد سپس زمینه ورود علمی اثر بخش آنان را به فرآیند پژوهش ایجاد کرد.
تأکید بر شیوه های «یادگیری پژوهش محور» با هدف یادگیری بر اساس تحقیق و ارائه پژوهش سبب می شود دانش آموز خود به دنبال کشف مجهولات رفته و معلم جز نقش هدایت گر و راهنما نداشته باشد.
طرح «معلم پژوهنده» نیز در اصلاح شیوه یاددهی یادگیری در روند آموزشی و پرورشی تأثیراتی مثبت داشته است. همچنین ایجاد تشکلی به نام «رابطان پژوهش مدارس» تلاش برنامه ریزی شده ای برای شکوفایی استعدادهای نهفته جامعه فرهنگی است.
نقش خانواده ها در نهادینه کردن فرهنگ پژوهش در کودکان و نوجوانان خانواده به عنوان بستری مناسب که می تواند استعدادهای دانش آموزان را شکوفا نماید همیشه از جایگاه مهمی برخوادر بوده است. نقش حمایتی والدین تشویق ها و هم فکری و مساعدت آنان در انجام پژوهش ها می تواند در توسعه فرهنگ پژوهش نقش به سزایی داشته باشد.
در این راستا می توان در آغاز سال تحصیلی از والدین برای حضور در مدرسه دعوت نمود و آن ها را در جریان کم وکیف پژوهش قرار داد.
کلاس های آموزش خانواده می تواند محلی باشد برای آموزش جذاب و لذت بخش روش های تحقیق. از آنجا که جهت انجام پژوهش لازم است تا دانش آموزان در خارج از محیط مدرسه نیز به فعالیت بپردازند لذا همکاری والدین در این زمینه ضروری است.
نقش مدارس در ترویج فرهنگ پژوهش و تحقیق:
تأثیر تجهیز مدارس به امکانات تحقیقاتی نظیر کتابخانه، مجله، رایانه (it مدارس) دسترسی به سایت های مناسب بر هیچ کسی پوشیده نیست. کتاب دارانی که نیاز دانش آموزان را به خوبی درک کرده و همواره به دنبال کتب جدید می باشند. در مواقع لازم با استفاده از شیوه های نوین کتابداری دانش آموزان را به مطالعه و پژوهش ترغیب می کنند نقش به سزایی در توسعه فرهنگ پژوهش در مدارس دارند. نظر به اهمیت موضوع لازم است در انتخاب کتابداران دقت لازم صورت گرفته و متولیان امر با آموزش های مستمر آنان را در امر یاری رساندن به دانش آموزان همراهی نمایند.
البته بی توجهی به بحث کتاب و کتابخانه در اکثر مدارس کشور و نبود منابع کافی برای تحقیقات دانش آموزی خود جای بحث دارد.
استفاده از عوامل انگیزشی مناسب و منزلت بخشی جهت تشویق معلمان و دانش آموزان به تحقیق و پژوهش می تواند در نهادینه کردن فرهنگ تحقیق و پژوهش کمک شایانی بنماید.
سهم سایر عوامل:
یکی از راه های نهادینه کردن پژوهش و تحقیق تشکیل گروه های پژوهشی در کلاس های درس است. می توان با تشکیل گروه های سه یا چهار نفره و مشخص کردن موضوعی خاص آن ها را وادار به تحقیق نمود.
جنبش نرم افزاری که در سال های اخیر مقام معظم رهبری آن را از مسایل اساسی می دانستند اگر به صورت عام با آموزش کشور محقق گردد زمینه مهمی جهت نهادینه کردن تحقیق و پژوهش می باشد.
برای داشتن یک برنامه مناسب کار، بیش از هر چیز وجود اطلاعات و یک نظام آماری کارامد ضرورت دارد نظام آماری آمار و اطلاعات لازم را در دسترس پژوهشگران قرار می دهد و به این ترتیب و با فراهم آوردن موجبات شناخت مسایل و مهیا ساختن زیر بنای هر گونه تحقیق، توسعه همه جانبه سرعت می گیرد. همچنین وزارت خانه های دولتی هر یک در مورد رشته های مربوط به خود مۆسسات تحقیقاتی دایر کرده و با همکاری و مشارکت فکری و مالی بخش خصوصی در زمینه پدید آوردن کالاها و تکنیک های جدید تولیدی مبادرت ورزند و نتایج آن را نه در خدمت یک یا دو شرکت و سازمان خاص بلکه در خدمت کل صنایع و حرف ذیربط قرار دهند.
نتیجه گیری و پیشنهادات:
بی شک نبود نگرش و باور در بین مدیران و رهبران نظام آموزشی در خصوص جایگاه و اهمیت پژوهش، عدم احساس نیاز معلمان به این مقوله، نهادینه نشدن پژوهش در جامعه کمبود و نامناسب بودن منابع مالی، عدم بهره گیری از عوامل انگیزشی جهت ترغیب معلمان پژوهنده، فقر اطلاعات علمی و منابع آموزشی معلمان در زمینه پژوهش و تحقیقات از مهم ترین عوامل تأثیر گذار در میزان استقبال عمومی معلمان از موضوع پژوهش است.
شناسایی عواملی که در راه توسعه و نهادینه کردن تحقیق و پژوهش مانع ایجاد می نمایند یک امر ضروری به نظر می رسد آنچه در سیاست پژوهشی و تحقیقاتی کشور نسبت به آن غفلت شده است سهم بودجه پژوهشی کشور است.
بدیهی است با این سهم ناچیز پژوهش از اعتبارات کشور این امر به خوبی محقق نخواهد یافت. آنجا که سخن از تجهیز مدارس به کتابخانه و رایانه می رود و به عوامل انگیزشی و تشویقی جهت ترغیب مدیران و معلمان و دانش آموزان به تحقیق و پژوهش اشاره می شود نیاز به تخصیص اعتبارات مناسب بیشتر احساس می شود.
برنامه ریزی مناسب جهت ارتقای سطح تحصیلات معلمان به ویژه آشناسازی عملی و نظری آن ها با اصول و روش های تحقیق و پژوهش، تخصیص اعتبارات مناسب جهت انجام فعالیت های تحقیقاتی، ایجاد زمینه همکاری دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی با محققان و معلمان آموزش و پرورش و استفاده از نیروهای متخصص در این راستا می تواند در جهت نهادینه شدن و فرهنگ تحقیق و پژوهش در جامعه گامی بلند باشد.
انتظار می رود با بهره گیری از خرد جمعی و ظرفیت های بومی در تصمیم گیری و تصمیم سازی ها بتوان زمینه مشارکت همه جانبه را در تحقیق و پژوهش فراهم نمود.
